Taşnaklar ve eylemleri, 1914 – 1921

Ağustos 1914 – Erzurum Kongresi’nde aldıkları Karar: “Savaşta Rus Ordusuna mümkün her şekilde destek verilecek.” Bu kararı uygulamak için, gönüllülerinin taburlar olarak eğitimine 1914 yılı sonbaharında Avrupa’daki varlıklı Ermenilerden topladıkları bağışlar ile Ruslardan satın aldıkları silahlar ile başlamışlardır. Nihai hedef Doğu Anadolu’da ayaklanmalar başlatmak ve 6 vilayette bağımsızlık ilanıdır. Kaynak: Pastırmacıyan, 1918. Kitapta savaşa hazırlanan gönüllü taburlarının çok sayıda fotoğrafı vardır.
Tam bu aşamada Enver Paşa’nın SARIKAMIŞ MACERASI sayesinde Taşnaklar’a hiç beklemedikleri bir fırsatı kendimiz sunduk: 120.000 mevcutlu 3. (Kafkas) Ordumuzu karlara gömdük. Doğu Anadolu’nun tamamında yaklaşık 25 bin yaralı, hastalıklı ve moralsiz asker kaldı. Böylece Taşnakların planladıkları ayaklanmaların önü açılmış oldu. Van ayaklanması, İngiliz ve Fransızların Gelibolu’ya asker çıkarması ile aynı günlere (Nisan 1915) rastladı.
Taşnakların Van ayaklanması başarılı oldu. Şehri ele geçiren Ermeniler, Van’ı 20 Mayıs günü Rus askerlerine teslim ettiler.    
Osmanlı Hükümeti bu koşullar altında, askeri zorunluluk gereği, Sevk ve İskan Geçici Kanunu kararını (KHK) kabul ederek 486 bin Ermeni’yi savaş bölgesinden çıkardı, Suriye’ye sevk etti. Kaynak: ABD Halep Konsolosluğu’nun 8 Şubat 1916 tarihli mektubu.   
Taşnaklara SARIKAMIŞ gibi ikinci beklenmedik ikramiyeyi 1917 Ekim İhtilali sundu: Rus askerleri Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya’yı terk edince bölgenin yönetimi, geride kalan ağır silahlar ve erzak depolarıyla, bölgede var olan Ermenilere kaldı. Kaynak: Derunian 1955. 
Güney Kafkasyalılar; 1918 yılı Mart ayında Osmanlı Devleti ile barış yapmak üzere Gürcüleri Menşevik, Azerbaycanlıları Müsavat ve Ermenileri Taşnak partileri temsilcilerinden oluşan bir heyeti Trabzon’a gönderdiler. Trabzon’da Taşnak Partisi’nin iki özel talebi açıklandı: Doğu Anadolu için özerklik ve 1915 yılı Ağustos ayında Van, Bitlis ve Erzurum’un doğu ilçelerinden Güney Kafkasya’ya iltica eden 400 bin Ermeni için geri dönüş izni.
Trabzon’da barış sağlanamadı. Kısa süren bir Türk – Ermeni çatışması sonunda Osmanlı Devleti’nin dayattığı ültimatom koşullarının tümünü kabul ederek Ermenistan Cumhuriyeti’ni kuran Taşnak Partisi yönetimi ayrıca Batum’da Barış & Dostluk Antlaşması imzaladı 4.6.1918     
30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandıktan hemen sonra Taşnak Partisi yöneticileri Avrupa’ya giderek nihai hedefleri Sevr Antlaşması olan çok yoğun bir çalışma yürütmüşlerdir. Tam koşulları kesinleşmiş Sevr Antlaşması 10 Ağustos 1920 tarihinde imzalanmak üzere iken OLTU SAVAŞI’nı başlatmışlardır, Haziran 1920. Kaynak: Kaçaznuni, 1923 ve Hatisyan 1930.
Oltu Savaşı başladığında Kars – Ardahan, Ermeni işgali altında idi. Savaşı hezimete uğrayarak kaybedince ağır ateşkes koşullarını kabul etmişler, Kars’ı çarpışmadan teslim etmişler ve 2 – 3 Aralık gecesi Sevr Antlaşmasını HÜKÜMSÜZ ilan eden Gümrü Barış Antlaşmasını imzalamışlardır. Bir gün sonra Bolşevikler Ermenistan Cumhuriyetini işgal etmiş ortadan kaldırmıştır. Şubat 1921’de Bolşeviklere karşı başarısız bir isyan başlatan son Taşnak başbakan  Vratsiyan, 18 Mart 1921’de TBMM Başkanlığı’ndan askeri yardım istemiştir. (Derunian, 1955) Taşnaklar, 1914’de Kongre Kararı ile ihanet ettikleri Türk’ten 7 yıl sonra yardım istemişlerdir.